Jolivet en Messiaen

Hoe voorspellend de Cinq Incantations van Jolivet zouden zijn voor het ontstaan van Messiaen’s Le Merle Noir is met alle waarschijnlijkheid beide componisten van La Jeune France ontgaan.

In de partituur van Jolivet’s Incantations staat aan het eind: ‘Chantemerle – Août 1936’. Alsof de componist in broederschap een hint wilde geven aan Messiaen om de zang van de ‘merle’ over te nemen. De première van de Cinq Incantations vond plaats op 7 mei 1938 in de Société Nationale de Musique in Parijs, door Jean Merry, aan wie ze opgedragen zijn.

Messiaen schreef Le Merle Noir in 1952 als Morceau de Concours in opdracht van het Parijse Conservatoire, waar hij compositieles gaf.

De associatie tussen Chantemerle en Le Merle Noir is op zich al frappant genoeg, maar er is nog een ander zeer opvallende overeenkomst.

Even terug in de tijd. Als jonge fluitist was ik midden jaren ’60 gefascineerd door Messiaen. Le Merle Noir was een soort paradepaard in mijn recitals. Jolivet heeft pas enkele jaren later mijn aandacht getrokken. Door de grote eisen aan nuancering, zowel dynamisch als expressief, hebben zijn Incantations mijn spel verrijkt.

Bij de eerste confrontatie met de vierde Incantation, Pour une communion sereine de l’être avec le monde, verraste mij onderstaand fragment:

De melodie en zelfs de noten was ik letterlijk bij Le Merle Noir tegengekomen. Messiaen schreef dit zestien jaar later zo:

En in de herhaling in canon:

Een tijd later, op 29 november 1986 in Den Haag, heb ik een masterclass van Messiaen bijgewoond waarin onder andere Le Merle Noir aan bod kwam.

Messiaen schonk veel aandacht aan zijn waarneming van klanken en hoe deze zich in kleuren vertalen. Bij akkoorden naar boven zijn de kleuren helder, transparant en enigszins bleek. Het midden is ‘gewoon’ en de laagte bevat donkere, sombere en matte kleuren. In zijn waarneming van akkoorden is de verandering van maar een noot voldoende om het kleurengamma aanzienlijk te veranderen.

En wat betreft Le Merle Noir: Messiaen was er geen voorstander van om de fluitist de resonantie binnen de vleugel te laten zoeken. Hij vond het veel belangrijker dat de speler het instrument (en het gezicht!) naar het publiek richt.

Ik stelde hem de vraag over zijn visie over de interpretatie van zijn aantekeningen bij de cadensen, gezien de discrepantie tussen de strikte schrijfwijze van de ritmes en het voorschrift ‘avec fantaisie’. Het is namelijk heel opvallend tot hoeveel excessen die ‘fantaisie’ bij sommigen heeft kunnen leiden. Zijn antwoord was afsluitend over het respecteren van de proporties van de geschreven notenwaarden. ‘Fantaisie’ staat voor de inleving in de vrijheid waarmee de vogelzang ontstaat, maar niet in de vervorming van de geschreven ritmische verhoudingen.

Ik heb toen niet voor een grote zaal vol mensen de vraag willen stellen over het muzikale citaat van Jolivet.

Door toedoen van de Noorse pianist Håkon Austbö, waarmee ik ruim twintig jaar een duo vormde, zag ik in 1988 wel de kans om dit te doen. Austbö was winnaar van het eerste Messiaen Concours en kreeg in Frankrijk een Prix du Disque voor zijn opname van het complete pianowerk van Messiaen. Bovendien onderhield hij een vriendschappelijke relatie met de componist en zijn vrouw, pianiste Yvonne Loriod.

Messiaen en Austbö, 1988

De reactie van Messiaen was, om het zacht te zeggen, ongemakkelijk. Toen hij het stuk componeerde realiseerde hij zich namelijk niet dat hij citeerde. Hij vertelde Austbö: ‘C’était une catastrophe!’

Dit tast geenszins de originaliteit van Messiaen aan, noch maakt het Jolivet slachtoffer van plagiaat. Het is in mijn ogen, net als in de 18^e eeuw, een blijk van respect, bewondering en camaraderie.

Ikzelf ervaar dit soort ‘anekdotes’ als parels die mij muziek in een breder perspectief laten zien. Ze zijn tekenend voor een tijdsbeeld, ze inspireren, ze verrijken en vooral geven ze hints om als vertolker alert te blijven.

Gepost op 5 december 2015

© 2016 – Jorge Caryevschi

Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbende, Jorge Caryevschi.

Fluit & Muziek
Tags André Jolivet, Fluit, Fluitrepertoire, Fluitspel, Olivier Messiaen