Time Machine

Een van de meest succesvolle producties van de Nationale Opera is Dialogues des Carmelites van Francis Poulenc. Deze sobere en juist daarom indrukwekkend expressieve versie zette het werk neer als een van de pijlers van het genre in de 20e eeuw en Poulenc als een unieke persoonlijkheid.

De muziek uit deze opera beleefde ik op twee manieren. Aan de ene kant de opera zelf en aan de andere kant de vele kiemcellen die in dit werk reeds aanwezig zijn en terugkomen in de fluitsonate, Poulenc’s eerste werk na de compositie van de opera. Als fluitist raakte ik meer dan ooit tevoren in de ban van beide werken.

Er brak een periode aan van intense betrokkenheid met deze componist. Ik heb veel over hem gelezen, veel onderzocht en vergelijkingen gezocht tussen de opera en de sonate. Het bracht bij mij veel denkwerk op gang over Poulenc’s muziek en het voorzag mij van nieuwe inzichten over zijn fluitsonate en de interpretatie ervan.

Er zijn ongelooflijk veel interessante boeken over Poulenc geschreven, maar niet minder over de tijd waarin hij leefde. Een periode die nog steeds heel fascinerend is. In mijn zoektocht kwam ik een groot aantal belangrijke tijdgenoten tegen. Hierdoor herleefde ik een heimelijke fantasie uit mijn jongensjaren: een tijdmachine waarmee ik mij naar het Parijs van 1920 zou kunnen verplaatsen. Net zoals Woody Allen in Midnight in Paris.

Een mogelijke bestemmingsplek zou de bar La Gaya kunnen zijn, die even later verhuisde en Le boeuf sur le toit ging heten. De geschiedenis van beide locaties is direct verbonden aan de Groupe des Six, gevormd door Georges Auric, Louis Durey, Arthur Honegger, Darius Milhaud, Francis Poulenc en Germaine Tailleferre. Erik Satie volgde een meer zelfstandige weg maar werd eraan gerelateerd, alsmede schrijver Jean Cocteau, die onafscheidelijk was van de groepsleden en een impuls gaf het gedachtegoed waar deze voor stonden.

De Groupe des Six kwam vanaf 1919 bijeen, met wat vrienden, op zaterdagavonden (‘samedistes’) bij Milhaud thuis. Een jaar later zochten zij een geschiktere plaats om bij elkaar te komen. Milhaud vond een goede locatie in de bar La Gaya in de rue Duphot, dicht bij de Madeleine dankzij Jean Wiéner, die daar als (jazz)pianist werkte. Jean Cocteau en Milhaud transformeerden het pand in een zeer populaire ontmoetingsplaats voor de Parijse intellectuelen. Door haar daverend succes moest La Gaya even later, in december 1921, verruild worden voor een ruimere locatie. Het werd een cabaret-bar vernoemd naar de compositie van Milhaud: Le boeuf sur le toit.

Interieur van Le Boeuf sur le Toit in 1924. Louis Moysès zit hier links op de foto.

Mijn oude verlangen kwam opnieuw tot leven toen ik tijdens mijn zoektocht stuitte op de autobiografie van Jean Wiéner Allegro appassionato (Paris: Pierre Belfond, 1978). Daarin staat een beschrijving uit 1921 over het cabaret Le boeuf sur le toit. Hij schrijft:

‘Aan een tafel André Gide, Marc Allégret en een dame. Naast hen Diaghilev, Kochno, Picasso en Misia Sert. Iets verder Mej. Mistinguett, Volterra en Maurice Chevalier. Tegen de muur Satie, René Clair, zijn vrouw en Bathori. Toen zag ik Picabia in discussie met Poiret en Tzara… Cocteau en Radiguet begroeten elke tafel. Ze omarmen Anna de Noailles bij wie Lucien Daudet, die net binnenkomt, zich voegt. Hij is met Marcel Herrand. Yvonne George, helemaal achterin, lacht hartelijk met Auric en de Prinses Murat. Léon-Paul Fargue staat helemaal alleen tegenover de deur: Jacques Porel geeft hem een teken om aan zijn tafel te gaan zitten. Fernand Léger staat op en vraagt ons Saint-Louis Blues te spelen… Moysès probeert door het gedrang heen te lopen. Als hij achter mij voorbijkomt, zegt hij dat Arthur Rubinstein die avond zou komen na zijn concert. Wij kunnen al zeker zijn dat hij mij zou vragen om mijn plaats te verlaten en dat hij mazurka’s van Chopin zou spelen voor de mooie vrouwen die hem vergezellen… In afwachting, Cocteau heeft plaats genomen met zijn mouwen opgerold voor zijn drumstel en slaat zacht af en toe met zijn stok om de slag precies aan te geven bij Old Fashioned Love waar Poulenc, steunend op de piano, verheerlijkt naar luistert… Ik heb Ravel niet zien binnenkomen, maar hij is daar wel met Hélène Jourdan-Morhange: zij zijn zeker via de tuin binnegekomen, te veel vrienden die de deur blokkeren. Ze zoeken de tafel van Misia’…

Voor mij is deze uiteenzetting van namen duizelingwekkend, niet in de laatste plaats omdat ik als kind veel verhalen van mijn ouders hoorde over veel van deze bekendheden. Ik heb het over de jaren ’50, toen veel van de genoemde figuren van het tafereel nog actief waren. Zowel de klassieke musici als de kunstenaars kwamen aan bod, maar ook die van het lichte genre, zoals Mistinguett en Maurice Chevalier. Dat mijn opvoeding enigszins Frans georiënteerd was is geen wonder. Parijs had in die tijd een enorme invloed op de stad Buenos Aires. Voor mijn vader was dit niet vreemd: hij studeerde in Boekarest waar het Frans wedijverde met het Russisch in de strijd om belangrijkste tweede taal. Frans nam hij vrijwillig tot zich en het Russisch uit noodzaak. Daarbij, toen ik voor het eerst in de ban raakte van klassieke muziek, betrof dit het Franse repertoire uit de eerste twee decennia van de 20^e eeuw.

Voor wie niet vertrouwd is met de namen, aan het eind van dit blog volgen  enkele beschrijvingen in volgorde van verschijning in het citaat van Wiéner,

Stel je voor wat er daar mogelijkerwijs gebeurde:

Gide en Allégret hebben het over hun vreemde verhouding; Kochno praat als secretaris van Diaghilev over diens plan voor een toekomstig ballet; Misia Sert en Picasso maken plannen voor een presentatie in haar salon; Mistinguett, Volterra en Chevalier bespreken hun nieuwe show in het Casino de Paris; René Clair en Satie bedenken de film Entr’acte; Picabia en Tzara organiseren een nieuwe performance waar Poiret ook aan deel neemt; Cocteau en Radiguet zijn te druk met de gasten om zich te buigen over de laatste editie van hun blad Le Cocq; Anna de Noailles spreekt met Daudet over literatuur terwijl Herrand aandachtig luistert; Yvonne George en Auric nemen de roddels van de dag door met Anne de Noailles; Léger vraagt of Wiéner een blues kan spelen die perfect past bij de smaak van zijn vriend Le Corbusier en De Stijl; voor de verandering luistert Poulenc zonder te praten; Ravel vertelt Hélène Jourdan-Morhange over zijn net gecomponeerde La Valse.

Zo’n bijeenkomst voedt niet alleen mijn oude fantasie maar is ook een droom van een reis door de tijd.

André Gide: Frans vrijgevochten schrijver die de Nouveau Roman beïnvloedde, Nobelprijs 1947

Marc Allégret: Frans filmregisseur, scenarioschrijver en fotograaf

Sergei Diaghilev: Russisch impresario en oprichter van de Ballets Russes, In 1909 begon Diaghilev met een serie van twintig balletseizoenen in Parijs. Hij zette dansers in als Anna Pavlova, Tamara Karsavina en Vaslav Nijinsky, werkte samen met Igor Stravinsky, Claude Debussy, Maurice Ravel, Erik Satie, Richard Struss, Sergei Prokofiev en Francis Poulenc en liet decors ontwerpen door Pablo Picasso, Henri Matisse, Giorgio de Chirico, Max Ernst, Juan Gris en André Derain

Boris Kochno: Russisch dichter, danser en librettist van o.a. Mavra van Stravinsky en diverse werken van de Ballets Russes.

Pablo Picasso: Spaans kunstschilder, tekenaar en beeldhouwer. Grondlegger van het kubisme en een van de meest spraakmakende kunstenaars van de 20^e eeuw.

Misia Sert: pianiste van Poolse afkomst die in Parijs een artistieke salon hield. Vertrouweling van Picasso, Cocteau, Coco Chanel en Diaghilev.

Mistinguett: Franse actrice en zangeres. Was een sterke theatrale persoonlijkheid en de koningin van de music-hall toen Parijs nog ‘Cité Lumière’ was. Ze was vooruitstrevend in haar contacten met de media en haar publicitaire stunts. Haar beroemde benen werden in 1919 verzekerd voor 500.000 francs

Léon Volterra: Frans producer en regisseur. Directeur van onder andere het Casino de Paris, Théâtre Marigny, Lido, Olympia en Folies Bergère.

Maurice Chevalier: Frans cabaret zanger, (film)acteur en entertainer actief tot 1970

Erik Satie: Frans componist en pianist, zonderling en provocateur. Door zijn toepassing van vrij gecombineerde en repetitieve elementen liep hij vooruit op kenmerken van muziek van de tweede helft van de 20^e eeuw, zoals de seriële en aleatorische muziek. Invloed gehad op Debussy, Ravel, Milhaud, Varèse, Francis Poulenc en later ook op John Cage

René Clair: Frans filmregisseur en schrijver. Eerste filmer die toetrad tot de Academie Française. Verwierf internationale faam met zijn eerste, dadaïstische film Entr’acte, uit 1924, met muziek van Satie en met o.a. Man Ray en Marcel Duchamp in de hoofdrollen.

Jane Bathori: Franse mezzo-sopraan, belangrijke vertolkster van Ravel en tijdgenoten.

Francis Picabia: Frans kunstschilder, wegbereider van de moderne kunst en zelfs van het post-modernisme

Paul Poiret: Frans modeontwerper, tijdgenoot en concurrent van Coco Chanel

Tristan Tzara: Roemeens-Frans dichter, essayist en performanceartiest. Na het begin van het Dadaïsme in Zürich, ging hij naar Parijs, waar hij samen met Picabia de stad verraste met manifestaties tegen zowel artistieke, literaire, als politieke heilige huisjes.

Jean Cocteau: Frans dichter, roman- en toneelschrijver, ontwerper en filmmaker. Auteur van roman Les Enfants Terribles, film La Belle et la Bête, theaterstuk La Voix Humaine en vele balletten, o.a. Parade van Satie.

Raymond Radiguet. Frans schrijver, dichter en journalist. Auteur van Le Diable au Corps.

Anna de Noailles: Franse schrijfster en dichteres. Bekende salonhoudster. Door vele kunstenaars geschilderd, o.a. door Kees van Dongen

Lucien Daudet: Frans schrijver en schilder

Marcel Herrand: Frans acteur en regisseur

Yvonne George: Belgische zangeres van chansons en actrice, uitgesproken feministe

Georges Auric: Frans componist van de Groupe des Six

Princesse Violette Murat: Franse dilettante uit de kring van Marcel Proust

Léon-Paul Fargue: Frans dichter en schrijver

Jacques Porel: Frans schrijver

Fernand Léger: Frans kunstschilder en beeldhouwer

Louis Moysès: Frans eigenaar van La Gaya, en later van Le Boeuf sur le Toit

Arthur Rubinstein: Pools-Amerikaans pianist, bekend als Chopin vertolker

Francis Poulenc: Frans pianist en componist van de Groupe des Six

Maurice Ravel: Frans pianist, dirigent en componist

Hélène Jourdan-Morhange: Franse violiste, bekende vertolkster van Ravel

Jean Wiéner zelf studeerde samen met Milhaud aan het Parijse Conservatorium en was pianist en dirigent. Hij was de organisator tussen 1920 en 1925 van de Concerts Jean Wiéner, door hemzelf Concerts Salade genoemd, door de mengeling van stijlen en genres die hij presenteerde. Er werd nieuwe Franse muziek ingespeeld in het bijzonder van de Groupe des Six, maar ook van de Tweede Weense School, Stravinsky en Satie.

Gepost op 23 januari 2016

Fluit & Muziek, Fluit & Varia
Tags De Nederlandse Opera, Fluit, Fluitrepertoire, Francis Poulenc, Groupe des Six, Inspiratie